دلاک‌هایی که دندان پزشک بودند

در تهران قدیم، زمانی که مردم دچار دندان‌درد می‌شدند به‌دلیل نبود مکان یا درمانگاهی مربوط به دندان، به دلاک‌ها (کیسه‌کش‌های حمام و سلمانی‌های که در کار زخم‌بندی و دندان‌کشی دستی داشتند.) مراجعه می‌کردند. سلمانی‌ها محل کارشان، دکه‌های کوچک یا به اصطلاح مطبشان بود یا اینکه سلمانی‌های دوره‌گرد بودند که بساط دندان‌کشی را در کوچه‌ها و گذرهای معروف پهن می‌کردند.

دندان‌کشی فوت‌وفن‌های خاص خودش را داشت اما نابلدها مریض را روی زمین می‌خواباندند و آنگاه وردست، زانوهای خود را روی زانوهای مریض می‌گذاشت و بر آنها فشار وارد می‌کرد که مبادا حین کشیدن دندان با تکان‌های شدید مانع از کار سلمانی شود و سلمانی با کلبتین (انبر)، دندان یا دندان‌های فاسد را می‌کشید اما دندان‌کش‌های معروف چنانچه انبر به دندان مشتری ‌گیر می‌کرد و سرفه می‌زد، اگر دندان بالا بود، محکم روی مشتش می‌کوبید و اگر دندان پایین بود، به زیر مچ مریض می‌زد. در این روش، زور و سرعت به کمک هم می‌آمدند و مریض کمتر درد می‌کشید. دلاک‌های ماهر برای افرادی که از انبر می‌ترسیدند، با ابریشم دندانشان را می‌کشید.

سلمانی ابریشم تابیده محکمی آماده داشت با این فرض که می‌خواهد دندان مریض را معاینه کند یا چربی دور دندان فاسد را پاک کند، به دور دندان قلاب کرده و با یک تکان، دندان را بیرون می‌کشید؛ البته این نوع روش، بیشتر برای دندان‌های نیمه‌لق به کار می‌رفت.

از معروف‌ترین دلاک‌ها (دندان‌کش‌های معروف) باید به دلاک حمام کوچه غریبان در بازار، دلاک حمام خشتی در منطقه عودلاجان، دلاک حمام مادر شاه در بازار بزاز‌ها و از سلمانی‌ها، استاد علی دلاک در ابتدای بازار پامنار، استاد حاجی سلمانی در بازار پاچنار اشاره کرد.

آنها بعد از اتمام کارشان، میخک یا تریاک روی جای دندان می‌گذاشتند تا درد مریض کم شود یا اینکه کاغذ چربی را می‌سوزانیدند و روغن روی جای دندان می‌گذاشتند اما گاهی بیماران چنان از درد به خود می‌پیچیدند که متوسل به افسون و دعا می‌شدند.

دلاک‌ها قطعا کارشان دندان‌کشیدن نبود بلکه اگر کسی دندان درد عادی هم داشت به آنها مراجعه می‌کرد. اگر دندان شخصی از سردی درد می‌گرفت، برایش آب نمک تجویز می‌کردند و اگر از گرمی درد می‌کرد، ترکیب سرکه، کافور و تریاک به او می‌دادند. دندان‌کش‌های قدیمی تا زمان رضاشاه و نظارت اداره صحیه که بعدها بهداری شد، به کار خود ادامه دادند تا اینکه به‌تدریج از کارشان جلوگیری شد و امور دندان در اختیار تحصیلکرده‌ها و گواهینامه‌دارها قرار گرفت.

دندان‌سازی

در آن روزگار، دندان‌سازی وجود نداشت و کار ساختن دندان برای بی‌دندان‌ها باز بر عهده سلمانی‌ها بود. دندان مصنوعی که در ایران بیش از صد سال سابقه ندارد، در ابتدا توسط فرنگیان عرضه شد. به‌تدریج چند نفر از دندان‌سازان فرنگی به تهران آمدند و مطبی دایر کردند ولی باوجود این، عامه مردم که اصولا عادت به دندان مصنوعی نداشتند و بیماری لثه را هم نمی‌فهمیدند، استقبالی از فرنگیان نکردند و دوباره راهی سلمانی‌ها می‌شدند اما به مرور زمان با رفتن طبقه اعیان و اشراف به مطب اطبای فرنگی، طلسم عدم مراجعه سایر مردم نیز شکسته شد؛ البته گفته می‌شود یکی از دلایلی که مردم عامی به سراغ دندان‌ساز نمی‌رفتند، آن بوده که استعمال دندان مصنوعی را نجس و حرام می‌دانستند.

نخستین سازنده دندان مصنوعی و جراح دندان که از فرنگستان به تهران آمد، طبیبی به نام استپانیان بود که در شمال خیابان چراغ برق (امیرکبیر فعلی) جنب کوچه ناظم‌الاطبا محکمه داشت.

  پس از آن، مهاجر روسی‌ای که از قفقاز آمده بود، در خیابان منوچهری مطب دایر کرد و کم‌کم تعداد آنها اضافه شد اما دندان‌های مصنوعی غیر ‌از آنهایی که توسط استپانیان ساخته می‌شد، دهان افراد را زخمی می‌کرد و از ماندگاری بالایی برخوردار نبودند. در دوره رضاشاه که دیگر دندان مصنوعی رواج پیدا کرده بود، قیمت این دندان‌ها در ابتدا از دستی 30، 40 تومان بود که به‌تدریج در اثر زیادشدن دست و همکاری به دستی 10 و پنج تومان نیز رسید تا اینکه دوباره سیر صعودی پیدا کرد.

دندان‌هایی که سفارشی و توسط دندان‌سازهای بالاشهری اسم و آوازه‌دار ساخته می‌شد، به قیمت دستی صد تا 150 تومان می‌رسید. در شهر مشهد و کاشان، قیمت دندان مصنوعی بسیار ارزان‌تر از پایتخت بود؛ ازاین‌رو، زائران با یک تیر دو نشان می‌زدند؛ هم زیارت کرده و هم دندان می‌خریدند و برخی که می‌خواستند به قم برای زیارت بروند، صبح به کاشان رفته و سفارش دندان می‌دادند و بعد از اتمام زیارت در عصر، دندان‌ها را تحویل می‌گرفتند.

زمانی که در تهران تابلوی دندان‌سازی بالای مطب‌ها رفت، به این معنا نبود که فرد فقط دندان‌ساز است بلکه منظور از آن کشیدن، معالجه و پاک‌کردن، پرکردن و جراحی بود. از تابلوهای معروف دندان‌سازها که در خاطره‌ها باقی مانده، شامل «دندان‌سازی مسنن»، «دندان‌سازی سنایا»، «دندان‌سازی مسن‌السلطنه» هستند.

منبع: روزنامه وقایع‌اتفاقیه